صنعتی استان فارس محبوبه جعفری فصلنامه علمی - پژوهشی شاخص مزیت نسبی آشکار شده صادراتی شاخص پراکندگی نسبی و میانگین شاخص

Transcript

1 بررسی رقابتپذیری محصوالت عمده صادرات صنعتی استان فارس محبوبه جعفری دانشجوی دکتری بخش اقتصاد دانشگاه شیراز پذیرش: 1390/11/1 دریافت: 1390/9/12 شاپا )چاپی( سال هجدهم شماره 1 بهار 1392 چکیده: در بخش اول مقاله حاضر رقابتپذیری پویای کاالهای صادراتی صنعتی استان فارس بررسی شده است. برای دستیابی به این هدف با استفاده از دادههای بخش صنعت استان فارس در دوره شاخصهای انتقال سهم و نقشه تجاری محاسبه شده است. بر اساس یافتههای پژوهش حاضر استان فارس در بخش صنعت به صادرات محصوالتی پرداخته است که یا مزیت رقابتی نداشته یا مزیت رقابتی آنها از نوسان فراوانی برخوردار بوده است. عالوه بر این 91/11 درصد از کاالهای صنعتی استان به بازارهای در حال افول عرضه شده است که 36/27 درصد از صادرات در گروه برندگان و 58/84 درصد در گروه بازندگان قرار دارد. بنابراین شناخت بازارهای صادراتی و عوامل تعیینکننده مزیت رقابتی بسیار اهمیت دارد. در بخش دوم پژوهش با استفاده از سه شاخص مزیت نسبی آشکار شده صادراتی شاخص پراکندگی نسبی و میانگین شاخص تجمعی تجربه صادراتی و استفاده از روش اولویتبندی ترجیحات بر مبنای نزدیکی به جواب بهینه )TOPSIS( بر اساس کدهای چهاررقمی HS محصوالت دارای مزیت صادراتی در طول دوره مورد بررسی مشخص شده است. محصوالت مذکور 12 درصد از صادرات صنعتی استان را تشکیل میدهد. در نهایت با استفاده از روش ساده ظرفیت بالقوه صادراتی ظرفیت بالقوه صادرات استان فارس برای کدهای برتر صادرات صنعتی به هر یک از شرکای تجاری استان در هر کد محاسبه شده است. نتایج حاصل از محاسبه شاخص مذکور نشان داد که مقاصد صادراتی برای کدهای برتر صادراتی صنعتی مقاصد مناسبی نیست و صادرات مربوط به این کدها به چند بازار خاص محدود شده است. کلیدواژهها: شاخص انتقال سهم شاخص نقشه تجاری رقابتپذیری پویا ظرفیت بالقوه صادراتی بخش صنعت طبقهبندي F10, F19, F17 :JEL ص ص فصلنامه علمی - پژوهشی نمایه در ISC

2 1392 بهار 1 شماره هجدهم سال پژوهشی علمی- فصلنامه مقدمه ابتدا در کشورها از گروه این که میشود مالحظه کنونی توسعهیافته کشورهای تاریخی بررسی با و شد گستردهتر کشورها سایر با آنها تجارت که زمان مرور به اما بودهاند متنوعی کاالهای تولیدکننده یافتند تخصص خاصی کاالهای صدور و تولید در شدند مواجه خود رقبای طرف از عظیمی رقابت با همچنین بودند. برخوردار رقابتی مزیت حتی و نسبی مزیت از آنها در که دادند گسترش را صنایعی و حال در کشورهای اقتصاد در مهمی تأثیر گذشته سده در بینالملل تجارت که میدهد نشان شواهد مذکور کشورهای اقتصادی توسعه و رشد به مربوط مباحث در اخیر دهه چند در اما نداشته توسعه کاالهای صادرات ویژه به صادرات توسعه 1950 دهه اواسط از که طوری به است. یافته ویژهای جایگاه است. بوده مطرح سوم جهان کشورهای برای توسعه راهبردهای از یکی عنوان به همواره صنعتی تأثیر میتواند ندارد را اولیه مواد صادرات محدودیتهای از بسیاری صنعتی کاالهای که آنجایی از رشد شاخصهای از یکی اکنون این بر عالوه باشد. داشته کشورها اقتصادی توسعه فرایند در مهمی میشود. دانسته کشور آن صنعت پیشرفت میزان کشور هر توسعهیافتگی و اقتصاد از رهایی منظور به توسعه حال در کشوری عنوان به ایران درباره مباحث این به توجه یکی غیرنفتی صادرات توسعه حاضر حال در است. ضروری غیرنفتی صادرات توسعه و تکمحصولی افزایش برای است. گرفته قرار توجه مورد کشور اقتصادی برنامههای در که است مهمی راهبردهای از ضروری استان هر قابلیتهای و جداگانه طور به مختلف استانهای صادرات به توجه کشور صادرات فارس استان در صنعتی عمده کاالهای صادراتی عملکرد ابتدا است شده تالش حاضر پژوهش در است. تعیین کاالها از دسته این صادراتی عملکرد تحلیل و بررسی از بعد قرارگیرد. تحلیل و تجزیه مورد خواهد سعی نهایت در است. توجه مورد فارس استان صنعت بخش در صادراتی اهداف و قابلیتها صنعتی صادراتی عمده کاالهای در تجاری عمده شرکای با استان صادرات بالقوه ظرفیت میزان که شد دستورکار در فارس استان صنعت بخش درباره پرسش چهار به پاسخ پژوهش این در گردد. مشخص رقابتی مزیت است چگونه فارس استان صنعتی صادراتی عمده محصوالت صادراتی عملکرد است. صنعتی صادرات حوزه در فارس استان تواناییهای است چگونه صنعتی صادراتی عمده محصوالت چه صنعتی صادراتی عمده کاالهای در تجاری عمده شرکای با استان صادراتی بالقوه ظرفیت چیست است: زیر صورت به حاضر پژوهش ساماندهی اساس این بر است میزان بخش در صادراتی کاالهای صادراتی عملکرد تحلیل و رقابتی مزیت حاضر مقاله اول بخش در بکارگیری و دسترس در اطالعات و آمار آخرین از استفاده با میشود. برآورد فارس استان صنعت 168

3 شاخصهای انتقال سهم )SSA( 1 و شاخص نقشه تجاری )TM( 2 در سطح تجمیع چهار رقم نظام طبقهبندی HS در دوره رقابتپذیری پویای کاالهای صادراتی صنعتی استان فارس مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. در بخش دوم محصوالت دارای مزیت صادراتی در طول دوره مورد بررسی با در نظر گرفتن ترکیبی از شاخصهای مزیت نسبی آشکار شده صادراتی در مقایسه با کشور شاخص پراکندگی نسبی و میانگین شاخص تجمعی تجربه صادراتی 3 مشخص شده است. در نهایت توان صادراتی محصوالت مذکور مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. پیشینه پژوهش پژوهشهای خارجی تاکنون پژوهشهای متعددی درباره بررسی مزیت نسبی محصوالت متفاوت در کشورهای گوناگون انجام شده است. در تعدادی از پژوهشهای مذکور عالوه بر مزیت نسبی مزیت رقابتی و عملکرد صادراتی این کاالها نیز مورد بررسی قرار گرفته و در برخی دیگر بعد از تعیین محصوالت مزیتدار توان صادراتی آنها با روشهای گوناگون ارزیابی شده است. در ادامه تعدادی از پژوهشهای مذکور بحث میشود: رشید )1993( 4 رشد کاالهای چوبی کشورهای آسهآن 5 را با بکارگیری شاخص تحلیل انتقال سهم پویا 6 در دوره بررسی کرده است. بر اساس نتایج پژوهش وی صادرات تولیدات چوبی کشورهای مذکور به شرایط اقتصاد جهانی حساس است و ساختار صادرات این محصول در این گروه کشورها بر اساس محدودیت کاال و تنوع بازار به محدودیت در توسعه سهم بازار مرتبط است. لی )1995( 7 با بکارگیری شاخص مزیت نسبی آشکار شده )RCA( وضعیت صنعت کره جنوبی را مورد بررسی قرار داده است. نتایج پژوهش نشان داده است که میزان مزیت نسبی آشکار شده صنایع سبک و کاربر از سال 1965 افزایش یافته ولی روند رقابتی آن نزولی بوده است. سیفرید )1996( 8 بررسی رقابتپذیری محصوالت عمده صادرات صنعتی استان فارس جعفری Shift share analysis 2. Trade Plan 3. Cumulative Export Experience Index 4. Rashid 5. ASEAN 6. Dynamic shift Share analysis 7. Lee 8. Seyfried

4 1392 بهار 1 شماره هجدهم سال پژوهشی علمی- فصلنامه وضعیت معمولی مربعات حداقل روش و پویا سهم انتقال تحلیل روش از استفاده با پژوهشی در تحلیل شاخص از حاصل نتایج است. داده قرار ارزیابی مورد را آمریکا جنوبی ایالتهای رقابتپذیری هفت در صنعتی ساختار اثر بررسی مورد ایالت شانزده بین در که است این بیانگر پویا سهم انتقال رشد بر صنعتی ساختار این بر عالوه است. مثبت ایالت هشت در منطقهای رقابتپذیری اثر و ایالت رقابتپذیری بر مؤثر عوامل تعیین بررسی منظور به دوم بخش در است. داشته تأثیر ایالتها اقتصادی بررسی از بخش این نتایج به توجه با است. شده گرفته نظر در آموزش و دستمزد مالیات اثر ایالتها مالیات اثر اما است. داشته بررسی مورد مناطق رقابتپذیری بر منفی اثر دستمزد و مثبت اثر آموزش بکارگیری با مقالهای در )2000( 1 آناس و اسویکینو است. بیمعنی آماری لحاظ به رقابتپذیری بر الگوی )CMS( 2 بازار ثابت سهم تحلیل شاخص و تجاری نقشه شده آشکار نسبی مزیت شاخصهای 90 دهه در صادراتی مقصد بازارهای در را آسهآن کشورهای خودرو صنعت رقابتپذیری و صادراتی مذکور کشورهای در RCA صعودی روند که داد نشان پژوهش این نتایج دادهاند. قرار بررسی مورد یافتههای همچنین است. آینده در صنعت این بخشهای همه بالقوه رقابتپذیری بیانگر 90 دهه در ناشی مذکور کشورهای در صنعت این صادراتی پویایی که است داده نشان CMS شاخص از حاصل این بر عالوه است. برخوردار فراوانی جهانی تقاضای از که است بخشهایی انتخاب در آنها توانایی از در )2004( 3 یوتکیلو و سیمن میکند. تأیید را CMS شاخص از حاصل نتایج نیز تجاری نقشه شاخص بکارگیری با بخشی سطوح در اروپا اتحادیه به ترکیه از را تجاری جریان الگوی رقابتپذیری پژوهشی نتایج اساس بر دادهاند. قرار بررسی مورد دوره در آشکارشده نسبی مزیت شاخص رقابتی مزیت از بررسی مورد گروه سه و شصت بین از محصول گروه هفت برای ترکیه آنها پژوهش تجاری بالقوه ظرفیت جاذبه الگوی بکارگیری با پژوهشی در )2009( 4 پراساد و رم است. برخوردار تایلند و نیوزیلند استرالیا مانند کشورهایی که داد نشان پژوهش این نتایج کردهاند. برآورد را فیجی از بیشتر یا برابر 10 میتواند بالقوه طور به فیجی و دارند فیجی با را تجاری بالقوه ظرفیت میزان حداکثر باشد. داشته تجارت سالومون جزایر و جدید گینه تونگا ساموآ مانند کشورهایی با واقعی تجارت میزان داخلی پژوهشهای منتخب صادراتی کشاورزی محصوالت مبادله امکان پژوهشی در )1380( حسینی و کرمانی صباغ 1. Aswicahyono & Anas 2. Constant market share analysis (CMS) 3. Seymen & Utkulu 4. Ram & Prasad 170

5 بررسی رقابتپذیری محصوالت عمده صادرات صنعتی استان فارس جعفری 171 ایران را با چهار تشکل اقتصادی منطقهای شامل شورای همکای خلیج فارس گروه هشت کشورهای در حال توسعه )D8( سازمان همکاریهای اقتصادی )ECO( و اتحادیه اروپا )EU( در دوره زمانی بررسی کردهاند. نتیجه کلی پژوهش مذکور این است که کشورهای عضو اتحادیه اروپا در مقایسه با سه تشکل اقتصادی منطقهای مورد بحث دیگر از تقاضای بالقوه فراوانی برای همه محصوالت کشاورزی منتخب برخوردار ميباشند. عالوه بر این برخی کشورهای عضو تشکلهای اقتصادی منطقهای مذکور به لحاظ سه شاخص شامل ظرفیت بالقوه وارداتی باال درصد استفاده نشده از ظرفیتها و رشد مناسب تقاضا در دوره زمانی مورد بررسی برای ده محصول منتخب کشاورزی صادراتی ایران از تقاضای بالقوه فراوانی برخوردار هستند و از این رو به عنوان بازارهای هدف میتواند مطرح باشد. ولی بیگی فهیمی فر و عابدین )1383( رقابتپذیری صادرات صنعت خودرو ایران را در بازارهای صادراتی با بکارگیری شاخصهای قیمت نسبی صادراتی مزیت نسبی آشکار شده شاخص سهم بازار پایدار و نقشه تجاری در سالهای مورد بررسی قرار دادهاند. نتایج پژوهشها نشان داده است که الگوی رشد جریان صادرات از اثر کاالیی و تقاضای جهانی به سمت اثر کشوری و رقابتی در این صنعت در حال تغییر است. حسینی و احتیاطی )1385( با بکارگیری چهار شاخص هزینه منابع داخلی شاخص مزیت نسبی آشکار شده شاخص تحلیل سهم ثابت بازار و شاخص نقشه تجاری مزیت رقابتی محصول متانول را در ایران در دوره بررسی کردهاند. نتایج حاصل از شاخص هزینه منابع داخلی بیانگر مزیت نسبی این محصول در داخل کشور است و شاخص مزیت نسبی آشکار شده بزرگتر از واحد است که توان رقابت این محصول را در تجارت نشان میدهد. شاخص سهم بازار پایدار بیانگر افزایش توان رقابت این محصول در تجارت است و بر اساس شاخص نقشه تجاری متانول ایران در بازارهای رو به رشد در گروه برندگان قرار دارد. منطقی و خاکسارفسایی )1386( در پژوهشی با بکارگیری ارقام صادراتی مربوط به کانیهای غیرفلزی و سیمان در دوره به بررسی مزیت نسبی و رقابتی این محصوالت در استان فارس پرداختهاند. آنها از روش مزیت نسبی آشکار شده استفاده کردهاند. بر اساس نتایج پژوهش فوق از حدود سی کاالی مورد بررسی در بخشهای مذکور هجده محصول از مزیت رقابتی برخوردار است. راسخی و ذبیحی لهرمی )1388( در پژوهشی رقابتپذیری گروه کاالهای صنایع فلزهای اساسی ایران را در دوره زمانی مورد ارزیابی قرار دادهاند. در این پژوهش شاخصهای مزیت نسبی آشکار شده شاخص سهم ثابت بازار و شاخص نقشه تجاری مورد استفاده قرار گرفته است. نتایج پژوهش مذکور نشان داد که با وجود مزیت نسبی در اکثر گروه کاالیی صادراتی صنایع فلزهای اساسی در دوره مورد بررسی میزان

6 سال هجدهم شماره 1 بهار 1392 فصلنامه علمی- پژوهشی رشد شاخص مزیت نسبی صادرات نوسان دارد. همچنین مزیت رقابتی برای این گروه کاالها از روند مشخص و پایداری برخوردار نیست و بر اساس شاخص نقشه تجاری نیز نتایج مشابهی کسب شده است. عالوه بر این بر اساس شاخص سهم ثابت بازار که عملکرد رقابتی گروه کاالهای عمده صادراتی را در بازارهای هدف هر کاال نشان ميدهد اثر رقابتی در بازارهای هدف عموما پایدار نبوده و در اکثر موارد تغییرات متناوب در میزان این اثر مشاهده شده است. دیانتی جعفری خورسندی ساداتی و پویان )1388( در پژوهشی با استفاده از سه شاخص مزیت نسبی تولید در مقایسه با کشور شاخص پراکندگی نسبی صادرات و شاخص تجمعی تجربه صادراتی در هر بخش محصوالتی را که قابلیت بیشتری برای افزایش صادرات استان فارس دارد مشخص کردهاند. بر اساس نتایج پژوهش آنها در بخش کشاورزی )بر اساس کد )HS سبزی و صیفیجات میوههای سخت پوست سایر میوههای تازه و خشک کرده رتبههای اول تا سوم را به لحاظ شاخص کلی به خود اختصاص میدهد و در بخش صنعت )بر اساس کد ISIC دو رقمی( زیربخشهای تولید منسوجات صنایع تولید مواد و محصوالت شیمیایی ساخت سایر محصوالت کانی غیرفلزی صنایع مواد غذایی و آشامیدنی تولید رادیو و تلویزیون تولید محصوالت فلزی کارخانهای به جز ماشینآالت و تجهیزات از قابلیت صادراتی بیشتری برخوردار است. در بخش دوم پژوهش حاضر برای تعیین راهبرد بلندمدت توسعه صادرات استان از پیشبینی آینده صادرات استان و آرای کارشناسان استفاده شده و در نهایت با تشکیل ماتریس SWOT برنامههای راهبردی توسعه استان متناسب با پیشبینیها مشخص شده است. پژوهشهای متعددی درباره بررسی مزیت نسبی محصوالت متفاوت در ایران و استان فارس انجام شده اما درباره رقابتپذیری پویای این محصوالت در بخش صنعت بر اساس کدهای HS و با استفاده از شاخصهای انتقال سهم و نقشه تجاری انجام پژوهشی نشده است. بنابراین یکی از تفاوتهای پژوهش حاضر با سایر پژوهشهای انجام شده این است که در آن مزیت رقابتی و عملکرد صادراتی محصوالت صنعتی استان با شاخصهای مورد نظر بررسی میگردد. عالوه بر این در پژوهش حاضر بر خالف سایر بررسیهای پیشین محصوالت مزیتدار صنعتی با در نظر گرفتن ترکیبی از شاخصهای مزیت نسبی آشکار شده صادراتی در مقایسه با کشور شاخص پراکندگی نسبی و میانگین شاخص تجمعی تجربه صادراتی تعیین میشود. مزیت دیگر پژوهش حاضر استفاده از کدهای HS است که بررسی کاالیی را میسر میکند. شایان ذکر است که در صورت استفاده از کدهای ISIC بررسی کاالیی میسر نیست. بنابراین بکارگیری کدهای HS به همین نسبت این کار پژوهشی را پیچیدهتر 172 و بررسی مزیت صادراتی کاالیی را میسر میکند.

7 نظری مبانی ابتدا از تجارت کلی طور به دارد. کشورها اقتصادی زندگی در مهمی تأثیر بینالملل تجارت است. بوده ممکن هزینه کمترین با محصوالت به دستیابی و بشر نیازهای رفع برای ابزاری تاکنون بررسی برای متفاوتی نظریههای و یافته افزایش اخیر دهههای در مختلف کشورهای تجارت میزان باعث آزاد تجارت اقتصادی نظریههای اساس بر است. شده بیان بینالملل تجارت مختلف جنبههای و تولید تشویق به وضعیت این میشود. آنها نسبی مزیت اساس بر کشورها در تولید شکلگیری تولید کمتر هزینه با کشور در موجود منابع به توجه با که میانجامد خدماتی و کاالها صادرات توجه با کشورها این در که میشود خدماتی و کاالها داخلی تولید جایگزین واردات و میگردد موجب آزاد تجارت گسترش دیگر عبارت به میگردد. تولید گرانتر موجود امکانات و منابع به کشور در موجود منابع نتیجه در و میشود نسبی مزیت اساس بر کشورها تولید نظام شکلگیری نوین شرایط ایجاد و جهانی تجارت شرایط تغییر با میگیرد. قرار استفاده مورد کارآمدی نحو به عبارت به گرفت. قرار بحث و تردید مورد نسبی مزیت جمله از تجارت سنتی نظریههای اقتصادی جهانی تجارت دالیل نمیتوانست تنهایی به نسبی مزیت نظریه جهانی تجارت جدید شرایط در دیگر جمله از جدیدی الگوهای بیستم قرن اواسط در شد باعث موضوع این که دهد توضیح کشورها بین را پورتر رقابتی مزیت نظریه سپس شود. مطرح لیندر ترجیحات تشابه نظریه و ورنن فناوری شکاف الگوها از کدام هر در که گونهای به میشود. تأکید جهانی تجارت جدید شرایط بر آن در که شد مطرح میگیرد. قرار بررسی مورد کشورها بین تجارت شکلگیری دالیل شده مطرح کشورها بین تجارت دالیل درباره تاکنون که متفاوتی نظریههای ابتدا بخش این در صادراتی عملکرد ارزیابی برای نظر مورد شاخصهای آن از بعد میگیرد. قرار بررسی مورد است صادراتی بالقوه ظرفیت میزان تعیین و مزیتدار عمده محصوالت تعیین صادراتی عمده محصوالت شد. خواهد معرفی تجاری عمده شرکای با محصوالت این فارس استان صنعتی صادرات عمده محصوالت رقابتپذیری بررسی جعفری تجارت سنتی نظریههای اما است میشده انجام دور بسیار زمانهای از مختلف ملل بین مبادالت انجام و بینالملل تجارت جوامع بر آن آثار بررسی و تجارت گسترش درباره پیشین پژوهشهای انجام ریشه که گفت میتوان سوداگران عمده دیدگاه میگردد. باز میالدی هجدهم قرن در 1 سوداگری مکتب اندیشههای به بشری Mercantilism

8 سال هجدهم شماره 1 بهار 1392 فصلنامه علمی- پژوهشی این بود که ثروت یک ملت ذخیره فلزهای قیمتی آن کشور را شامل میشود. سوداگران نظریه ارزشی کار 1 را مطرح کردند که در آن کاالها به طور نسبی بر حسب نیروی کار مورد استفاده در تولید آن ارزشگذاری میشود. آنها بر تراز تجاری مثبت تأکید کردند که در آن میزان صادرات باید بیش از واردات باشد. تراز تجاری مثبت به ورود فلزهای قیمتی از کشور خارجی منجر میشود و در نتیجه ثروت ملی افزایش مییابد. 19( Alfred, 1995: )22-Appelyard & بر اساس نظریه اسمت هر کشور از طریق تجارت آزاد میتواند در تولید کاالیی تخصص یابد که آن را با کارایی بیشتری نسبت به سایر ملل تولید میکند )در تولید آن مزیت مطلق دارد( و در مقابل کاالیی را وارد کند که با کارایی کمتری به تولید آن میپردازد )همان 24-26(. نظریه اسمت نتوانست این مسأله را توضیح دهد که اگر کشوری در تولید هیچ از یک کاالها مزیت مطلق نداشته باشد آیا تجارت بینالملل میتواند منافعی برای آن پدید آورد ریکاردو )1817( 2 اعتقاد داشت که حتی اگر کشوری در تولید هر دو کاال نسبت به سایر کشورها مزیت مطلق نداشته باشد هنوز این امکان وجود دارد که آن کشور بتواند از مزیت تجارت بینالملل بهره گیرد. در این شرایط کشوری که در تولید هر دو کاال مزیت مطلق ندارد باید به تولید و صدور کاالیی بپردازد که در تولید آن از عدم مزیت مطلق کمتری برخوردار باشد یا به عبارت دیگر کاالیی را صادر کند که آن را نسبت به سایر کشورها ارزانتر تولید کرده باشد. ریکاردو اعتقاد داشت که مزیت نسبی زمانی وجود دارد که نیروی کار نسبی مورد نیاز برای تولید کاالها در دو کشور متفاوت باشد. بنابراین مزیت نسبی موجب گسترش تجارت بین کشورها خواهد شد. یعنی هر کشور کاالیی را صادر خواهد کرد که آن را نسبت به سایر کشورها ارزانتر تولید میکند )همان 33(. مشکل نظریه ریکاردو محدودیت هزینه تولید )فقط کار( بود که غیرواقعی است و به همین دلیل به تدریج کنار گذاشته شد. به طوری که از زمان کالسیکهای جدید تحلیل و توجیه مزیت نسبی بر تعیین و مقایسه هزینه فرصت کاالها و خدمات قرار گرفت. بر اساس نظریه هزینه فرصت هزینه یک کاال برابر با مقداری از کاالی دیگر است که باید از آن صرفنظر کرد تا منابع کافی برای تولید یک واحد اضافی از کاالی نخست فراهم شود. به عبارت دیگر کشوری که هزینه فرصت کمتری در تولید یک کاال دارد در تولید آن از مزیت نسبی برخوردار است. بر اساس نظریه کالسیکهای جدید با فرض اینکه تابع تولید دو کشور کامال مشابه باشد منحنی امکانات تولید دو کشور موازی یکدیگر میشود. در نتیجه میزان مبادله دو کاال نسبت به یکدیگر در دو کشور برابر میشود. بنابراین انگیزهای برای 1. Labor theory of value 2.Ricardo 174

9 رد 1 اوهلین و هکچر نسبی فراوانی نظریه کالسیکها نظریه کاستی رفع برای نمیماند. باقی تجارت بر کرد. توجیه مشابه تولید تابع وجود با حتی را کشورها بین مبادله و شد مطرح بیستم قرن اول نیمه کشور هر و است تجارت گسترش در اساسی عامل تولید عوامل فراوانی اوهلین و هکچر نظریه اساس یافت وفور به کشور آن در نسبی طور به کاال آن تولید عوامل که بپردازد کاالیی صدور و تولید به باید سرمایه که کشوری و کاربر کاالی دارد فراوانتری کار نیروی که کشوری مشخص طور به میشود (. )همان میکند صادر و تولید سرمایهبر کاالی دارد فراوانتری تجارت جدید نظریههای گرفت قرار بحث و تردید مورد تجارت سنتی نظریههای جهانی تجارت شرایط و ماهیت تغییر با فناوری شکاف الگوی بیستم قرن دوم نیمه در که گونهای به شد. مطرح تجارت جدید نظریههای و سپس )Dunn & Mutti, )2004 گردید. مطرح 3 لیندر ترجیحات تشابه نظریه و )1966( 2 ورنن است شده تأکید جهانی تجارت جدید شرایط بر آن در که شد مطرح پورتر رقابتی مزیت نظریه بررسی مورد کشورها بین تجارت شکلگیری دالیل مذکور الگوهای از کدام هر در.)Porter, )1990 است. گرفته قرار ترجیحات تشابه نظریه برای بازار بهترین و امیدبخشترین که کرد بیان لیندر کرد. مطرح را فوق نظریه لیندر بار اولین به دارد. صادرکننده کشور با مشابه ترجیحات و درآمد میزان که میشود شامل را کشورهایی صادرات کشوری دو بین تجارت دیگر عبارت به است. شده نامیده ترجیحات تشابه نظریه وی نظریه دلیل همین است معتقد وی زیرا بود. خواهد بیشتر مراتب به است یکدیگر مشابه درآمد و ترجیحات لحاظ به که تقاضا شرایط بر تکیه با است( صنعتی کاالهای تجارت درباره لیندر )نظریه صنعتی کاالهای تجارت که کشور دو زیرا نمیشود. تأیید اوهلین و هکچر نظریه اساس بر بحث این اما میگیرد. شکل کشورها در نظریه واقع در ندارد. وجود تجارت برای دلیلی بنابراین داشت. خواهد یکسانی نسبی هزینههای مشابه تجارت نظریه این اساس بر است. مناسب اولیه کاالهای تجارت الگوی توضیح برای اوهلین و هکچر.)92-Dunn & Mutti, :2004 )91 میکند تعیین آنها فراوانی و تولید عوامل موجودی را اولیه کاالهای فارس استان صنعتی صادرات عمده محصوالت رقابتپذیری بررسی جعفری Heckscher Ohlin Theory 2. Vernon 3. Linder

10 سال هجدهم شماره 1 بهار 1392 فصلنامه علمی- پژوهشی نظریه چرخه زندگی محصول ورنن در نظریههایی که تاکنون درباره دالیل تجارت مطرح گردید فناوری ثابت در نظر گرفته میشد. اما اکنون تغییر فناوری یکی از دالیل مهم تجارت بین کشورها است و بر مزیت نسبی در این دسته از کشورها تأثیر میگذارد. ورنن در سال 1966 با متغیر فرض کردن فناوری نظریه چرخه زندگی محصول را بیان کرد. وی معتقد است که مزیت نسبی محصوالت جدید با حرکت از طریق چرخه محصول تغییر میکند که این مراحل عبارت است از: 1- توسعه محصول و فروش در بازار داخلی 2- با افزایش تقاضای خارجی صادرات محصول در کشور تولیدکننده محصول افزایش مییابد. 3- برخی کشورهای دیگر با اطالع یافتن از تولید این کاال تولید آن را آغاز میکنند و بدین ترتیب صادرات کشور نوآور در تولید کاالی مذکور کاهش مییابد. بنابراین کشور نوآور که در مراحل اول و دوم از مزیت نسبی برخوردار بوده است در این مرحله مزیت خود را از دست میدهد. 4- با کاهش قیمتهای خارجی کشور نوآور واردکننده آن محصول میشود. در سالهای اخیر مراحل مربوط به چرخه محصول در محصوالتی مانند رادیو تلویزیون ترانزیستورها و ماشینحسابهای جیبی وجود داشته است. همچنین شواهدی درباره امکان کوتاهتر شدن فواصل زمانی بین مراحل 1 تا 4 وجود دارد. گرچه طول این چرخه برای محصوالت مختلف متفاوت است )همان 89-91(. نظریههای مزیت رقابتی نظریههای مطرح شده درباره مزیت رقابتی را میتوان به دو دسته تقسیم کرد: 1- نظریه سازمان صنعتی )IO( 1 و 2- نظریه منبع مدار )RBV( 2 -نظریه سازمان صنعتی در نظریه سازمان صنعتی که اولین بار بین )1968( 3 مطرح کرد اثر محیط خارجی بنگاه یعنی صنعت مورد توجه قرار گرفته است. اما نظریهپرداز معروف این گروه مایکل پورتر است. بر اساس الگوی پورتر واحد اصلی تجزیه و تحلیل صنعت است. وی بیان میکند که سودآوری بنگاه به دو عامل منوط است که جذابیت صنعت و موقعیت نسبی بنگاه را در صنعت شامل میشود. بنابراین اگر بنگاه مطابق با راهبرد خود عملکردی متفاوت از رقبا داشته باشد آنگاه شایستگیهای محوری باعث میشود که امکان 1. International Organization 2. Resource Base View (RBV) 3. Bain 176

11 انتخاب بنگاه بر اساس تمایز و تنوع تسهیل گردد و بدین ترتیب مزیت رقابتی برای سازمان ایجاد میشود. بر این اساس پورتر چارچوبی را تدوین کرده است که در آن فعالیتها منبع مزیت رقابتی است و برای انجام هر فعالیت وجود داراییهای ملموس )شامل داراییهای فیزیکی و مالی( و غیرملموس )شامل منابع انسانی و فناوری( الزم است. به گونهای که این داراییها از طریق دستاوردهای خارجی یا از فرایند یادگیری از طریق انجام کار 1 )عملکرد خود فعالیت( حاصل میشود. وی دلیل اینکه چرا بنگاهها میتواند فعالیتها را با هزینه کمتر انجام دهد یا روشی برای انجام فعالیتها اتخاذ کند به گونهای که ارزش بیشتری برای مصرفکننده ایجاد کند را گرداننده 2 مینامد که منظور از آن همان داراییهای خاصی است که باعث انجام فعالیتهایی میشود که تعیینکننده مزیت رقابتی است )960 Tonchia, :2003.)De Toni & به اعتقاد رچنتین )2004( 3 هنگام تعیین راهبرد بنگاه نیازهای مشتریان نیز باید مورد توجه قرار گیرد. ولی پورتر در سال 1990 ضمن بررسی دالیل موفقیت بنگاهها ماهیت روابط و عناصر شکلدهنده صنایع و حوزههای کسب و کار را مؤثر دانست. به عبارت دیگر پورتر برای این پرسش که»چرا برخی از کشورها در صحنه رقابت بینالمللی موفق میشوند و برخی دیگر خیر «با ارائه الگوی جدید خود با عنوان»الگوی الماس«4 چهار عامل را بر توان رقابتی بنگاهها مؤثر دانست که عبارت است از: 1( عوامل درونی 2( 5 شرایط تقاضای داخلی 3( 6 راهبرد ساختار و رقابتی بنگاه 7 و 4( وضعیت صنایع مرتبط و حمایتکننده. 8 چهار عامل مذکور بر یکدیگر اثر میگذارد و تحت تأثیر وقایع پیشبینی نشده 9 و دولت نیز قرار میگیرد. وی برای تعیین اینکه کدام صنعت و بنگاه مزیت رقابتی دارد از الگوی الماس استفاده کرده است. پورتر نشان میدهد که چگونه نبود هر یک از این عوامل میتواند به از بین رفتن مزیت ملی منجر گردد )78.)79-Porter, :1990 نگرشهای مبتنی بر سازمان صنعتی که به نگرشهای محیطی مزیت رقابتی معروف است محدودیتهایی دارد و در دهه اخیر انتقادهایی در این حوزه مطرح شده است. تالشهای زیادی نیز برای رفع خأل نظری موجود درباره مزیت رقابتی انجام شده است که در آن بیشتر بر تأثیر منابع و قابلیتهای درون سازمان در کسب و توسعه مزیت رقابتی تأکید میشود که از آن جمله میتوان بررسی رقابتپذیری محصوالت عمده صادرات صنعتی استان فارس جعفری Lerning by doing 2. Drivers 3. Rechenthin 4. Diamond Model. 5. Factor Endowments 6. Demanding Customers. 7. Firm Structure and Rivalry 8. Related and Supporting Industries 9. Chance Events.

12 نظریه منبعمدار را مطرح کرد 947( Tonchia, 2003:.)De Toni & - نظریه منبعمدار در دیدگاه منبعمدار به جای محیط بیرونی بر منابع بنگاه تمرکز شده است )همان 947(. بر اساس این دیدگاه منبع مزیت رقابتی منابع سازمان است و ویژگی منابع چگونگی مزیت و حد پایداری آن را تعیین میکند )25.)Park, :1996 اولین بار پنروز )1959( 1 این دیدگاه را مطرح کرد. تجزیه و تحلیل وی از منابع بر اساس درک از محصول بنگاه تا رفتار راهبردی آن انجام شده است. اما ورنرفلت )1984( 2 پژوهش اصلی را درباره این موضوع انجام داده است. به اعتقاد وی منابع و تولید دو روی یک سکه است و منابع داراییهای ملموس و غیرملموسی را شامل میشود که بنگاه برای مدت محدودی مالک آنها محسوب میشود. گرانت )1991( 3 از اولین کسانی بود که در این حوزه بین منابع و شایستگیها تفاوت قائل شد. به اعتقاد وی منابع دادههایی را شامل میشود که در فرایندهای سودآور مورد استفاده قرار میگیرد و واحد اصلی تجزیه و تحلیل است. گرانت منابع را به شش گروه یعنی منابع مالی فیزیکی انسانی فناورانه شهرت و اعتبار و منابع سازمانی تقسیم کرد که با توجه به هدف پژوهش همه این موارد میتواند تحت عنوان منابع قرار گیرد. ولی با توجه به شایستگیها میتوان به توضیح این موضوع پرداخت که چگونه دو بنگاه با منابع و اهداف یکسان میتواند ترجیحات متفاوت به دست آورد یا چطور دو بنگاه با منابع متفاوت میتواند ترجیحات یکسان داشته باشد. به اعتقاد آمیت و شوماخر )1993( 4 منابع گروهی از عوامل کنترل شده موجود برای بنگاهها را شامل میشود. در حالی که شایستگیها ظرفیت بنگاه برای گسترش منابع از طریق فرایند سازمانی برای دستیابی به نتایج مطلوب را نشان میدهد )949 Tonchia, :2003.)951-De Toni & روش پژوهش برای دستیابی به اهداف مورد نظر در پژوهش حاضر ابتدا تالش میشود که محصوالت مزیتدار صادراتی صنعتی استان فارس مشخص گردد. برای بررسی این موضوع توجه به سه نکته ضرورت دارد که عبارت است از: بررسی مزیت هر محصول در مقایسه با کشور توجه به ثبات صادراتی محصول و روند صادراتی آن. برای توجه همزمان به سه نکته مذکور از روش اولویتبندی ترجیحات بر مبنای سال هجدهم شماره 1 بهار 1392 فصلنامه علمی- پژوهشی 1. Penros 2. Wernerfelt 3. Grant 4. Amit & Shomakher 178

13 استان در محصول هر مزیت بررسی برای شد. خواهد استفاده 1 )TOPSIS( بهینه جواب به نزدیکی میانگین و نسبی پراکندگی شاخص کشور با مقایسه در شده آشکار صادراتی نسبی مزیت شاخص داده توضیح آنها درباره ادامه در که میگیرد قرار استفاده مورد صادراتی تجربه تجمعی شاخص ود پویا طور به آنها رقابتپذیری و محصول هر صادراتی عملکرد بررسی برای پژوهشها در میشود. از نیز حاضر پژوهش در میشود. استفاده )TM( تجاری نقشه شاخص و )SSA( سهم انتقال شاخص نکته این به توجه شد. خواهد استفاده پویا طور به صادراتی عملکرد ارزیابی برای فوق شاخص دو هر سهم RCA که است این RCA شاخص به نسبت سهم انتقال تحلیل شاخص مزیت که است ضرورری عملکرد پویا طور به سهم انتقال تحلیل شاخص که حالی در میدهد نشان ایستا طور به را صادراتی مهمترین از یکی عنوان به شده آشکار نسبی مزیت شاخص ادامه در میکند. منعکس را صادراتی جدید شاخصهای عنوان به تجاری نقشه و سهم انتقال تحلیل شاخصهای و نسبی مزیت شاخصهای میگیرد. قرار بررسی مورد رقابتی مزیت اندازهگیری فارس استان صنعتی صادرات عمده محصوالت رقابتپذیری بررسی شده آشکار نسبی مزیت شاخص متعدد پژوهشهای در و میشود استفاده کشورها صادراتی عملکرد بررسی منظور به شاخص این نسبی مزیت شاخص از استفاده مزیتهای از یکی است. گرفته قرار استفاده مورد گسترده طور به گسترده طور به که تجاری دادههای از استفاده با این بر عالوه است. آن بسیار سادگی شده آشکار نیز محکمی نظری زیربنای از مذکور شاخص کرد. محاسبه را آن میتوان آسانی به است دسترس در میشود: محاسبه زیر صورت به شاخص این است. برخوردار جعفری X RCA X ij iw / X / X j w X ij آن در که X iw j کشور صادرات کل X j j کشور توسط i کاالی صادرات X w و i کاالی جهانی صادرات و ملی صادرات در را نظر مورد کاالی سهم کسر این صورت است. جهانی صادرات کل که صورتی در است. ساده شاخص این تفسیر میدهد. نشان جهانی بازار در را کاال این سهم آن مخرج مزیت وجود باشد یک از بزرگتر اگر و نسبی مزیت عدم گیرد قرار یک و صفر بین نسبی مزیت شاخص بهبود بیانگر شاخص این افزایشی روند.)Brasili, Epifani & Helg, )1999 میدهد نشان را نسبی.)Aswicahyono & Anas, )2000 است بررسی مورد منطقه یا جهان سطح در کاال رقابتی موقعیت Technique for Order Preference by Similarity to Ideal Solution

14 1392 بهار 1 شماره هجدهم سال پژوهشی علمی- فصلنامه صادراتی تجربه تجمعی شاخص میانگین نظر مورد کاالهای صادراتی روند کردن مشخص برای صادراتی تجربه تجمعی شاخص میانگین چه هر و است یک و صفر بین همواره مذکور شاخص مقدار میشود. استفاده بررسی مورد دوره در سالهای در نظر مورد محصول صادرات عمده که است این بیانگر باشد نزدیکتر یک به آن مقدار است. داده دست از را خود صادراتی بازارهای اخیر سالهای در و شده انجام بررسی مورد دوره اولیه اخیر سالهای در محصول صادرات عمده که میدهد نشان باشد نزدیکتر صفر به عدد این چه هر اما است یافته افزایش اخیر سالهای در آنها صادرات مقدار که محصوالتی است بدیهی است. شده انجام رو این از گیرد قرار توجه مورد بیشتر و باشد برخوردار آتی صادرات در بیشتری اهمیت از میتواند بیشتری اهمیت از نظر مورد محصول باشد کمتر صادراتی تجربه تجمعی شاخص میانگین چه هر ار مذکور شاخص آن کمک با میتوان که رابطهای است. برخوردار آتی صادرات در برنامهریزی برای میشود: تعریف زیر صورت به کرد محاسبه T t1 i t t C it /( t t 1) 1 )2( زی است صورت صادرات به تجربهکه است تجمعی شاخصصادرات ه C it و صادراتی تجربه تجمعی شاخص میانگین T i آن در که کرد: محاسبه را آن میتوان زیر صورت به که C i t t t t e t 1 it / eit )3( t t انتهای سال t 1 و دوره شروع سال t 0 tام سال در iام محصول صادرات دالری ارزش e it آن در و.)Pineres & Ferrantino, 1997( است دوره نسبی پراکندگی شاخص است. اعداد از مجموعه چند یا دو بین نوسانها میزان مقایسه برای شاخصی نسبی پراکندگی مورد دوره در خاص محصولی صادرات دالری ارزش میانگین به معیار انحراف نسبت از شاخص این اعداد دنباله در چقدر میانگین واحد یک هر ازای به که میدهد نشان و میآید دست به بررسی نوسانهای باشد کمتر نسبی پراکندگی شاخص میزان چه هر که است مشخص دارد. وجود انحراف این است. برخوردار باثباتتری صادرات از نظر مورد محصول و است کمتر محصول صادرات در موجود میآید: دست به زیر رابطه از استفاده با شاخص 180

15 فارس استان صنعتی صادرات عمده محصوالت رقابتپذیری بررسی جعفری V i i i )4( میانگین تولیدی شμ i و i تولیدی بخش در معیار انحراف δ i iام بخش نسبی پراکندگی ضریب V i آن در که است. i تولیدی بخش در تجاری نقشه شاخص تجارت مرکز در پویا طور به کاالیی گروههای صادراتی عملکرد تحلیل برای تجاری نقشه شاخص رشد با δ( ij ( jا کشور در را i کاالی صادرات رشد شاخص این است. شده استفاده آنکتاد بینالملل این اساس بر میدهد. قرار مقایسه مورد )r( جهانی واردات رشد کل و r( i ( کاال همان جهانی واردات )کمتر( بیشتر جهانی واردات کل رشد میزان از i کاالی واردات رشد میزان که صورتی در شاخص صادرات رشد میزان اگر میشود. شناسایی افول( به )رو رشد به رو بازار صورت به کاال این بازار باشد صادرات در بررسی مورد کشور باشد )کمتر( بیشتر کاال این واردات رشد میزان از j کشور در i کاالی واردات رشد میزان متوسط r i شاخص این در که آنجایی از بود. خواهد )بازنده( برنده نظر مورد کاالی و جهانی واردات کل در شدن لحاظ با فقط صادراتی برنده یک بازار سهم است جهان در i کاالی این اساس بر که است ضروری نکته این به توجه همچنین است. یافته افزایش مقصد بازار واردات نه میکنند رقابت که بازاری در رقبا مقابل در تجاری نقشه تحلیل اساس بر بازار برنده عملکرد شاخص.)Aswicahyono & Anas, )2000 نمیگیرد قرار ارزیابی مورد سهم انتقال شاخص نیز )1960( 2 دان کرد. مطرح 40 دهه در را سهم انتقال تحلیل روش بار اولین برای 1 کریمر ویژهای جایگاه 60 دهه در معرفی از بعد روش این داد. انجام موضوع این درباره را بعدی پژوهشهای انتقال تحلیل کلی طور به.)Funchs & et. al, )2000 کرد کسب منطقهای اقتصاد فنون بین در را میشود نوشته زیر صورت به بررسی مورد دوره طول در j منطقه i بخش در جبری صورت به سهم :)Mondel, 2009( و است i بخش در j منطقه صادرات تغییر بیانگر dx ij که dx ij N NI C )5( ij ij ij Creamer 2. Dunn

16 Nij Eije 00 )6( NI C ij ij E ( e e ) 00 )7( ij io E ( e e 0) )8( ij ij i r E i 0 صادرات در بخش i گروه مرجع E ij i در بخش j بیانگر صادرات منطقه E که ij j 1 s e نرخ رشد صادرات در بخش i منطقه e 0 j j نرخ رشد ij j صادرات در منطقه E 0 j E ij i 1 فصلنامه علمی- پژوهشی e نرخ رشد کل صادرات را e نرخ رشد صادرات بخش i در گروه مرجع و 00 i0 صادرات در منطقه j در گروه مرجع نشان میدهد. سال هجدهم روش برآورد ساده ظرفیت بالقوه تجاری به طور کلی روشهای تعیین ظرفیت بالقوه تجاری در بین کشورها را میتوان به سه دسته تقسیم کرد )113 al, :1996 )Arnon et. که روش برآورد ظرفیت بالقوه تجاری با استفاده از آزمون مشابهت 1 روش برآورد ظرفیت بالقوه تجاری با استفاده آزمون جاذبه و روش برآورد ساده ظرفیت بالقوه تجاری را شامل میشود. با توجه به اهداف مورد نظر در هر پژوهشی یکی از این روشها انتخاب میشود. از آنجایی که هدف ما در این روش بررسی میزان ظرفیت بالقوه تجاری استان با هر یک از شرکای عمده تجاری به صورت کاال به کاال است که مطابق با هدف مورد نظر در این پژوهش است روش برآورد ساده پتانسیل تجاری استفاده خواهد شد. در این روش ترکیب صادرات و واردات دو کشور )ساختار تجارت( به صورت ساده در زمان حاضر مورد بررسی قرار میگیرد. به طور کلی ترکیب تجاری بین دو کشور در دوره مشخصی از زمان به الگوی تقاضای آنها تفاوتهای تولیدی اقتصاد مقیاس و سایر عوامل منوط است )همان 116(. برای تعیین ظرفیت بالقوه صادرات کشور A به کشور B الزم است که ارزش صادرات کشور A بر اساس کدهای کاالیی برای یک دوره زمانی مشخص و ارزش واردات کشور B بر اساس کدهای کاالیی از جهان برای دوره زمانی مذکور موجود باشد. بعد از مشخص شدن کاالها بر اساس کدهای کاالیی بر اساس حداقل رقم این دو عدد مورد نظر حداکثر پتانسیل تجاری به صورت زیر مشخص میشود: شماره 1 بهار Similarity test 182

17 فارس استان صنعتی صادرات عمده محصوالت رقابتپذیری بررسی جعفری 183 که A B Min ( X iwt, M ) = i کاالیی کد در B کشور به A کشور صادراتی بالقوه ظرفیت حداکثر و جهان به i کاالی کد از A کشور صادرات iwt B M iwt A X iwt توسط جهان از i کاالی کد واردات حداکثر میزان از درصد 30 تا 20 از بین درصد تجربی پژوهشهای در که است ذکر شایان است. ذکر Bن کشور حداکثر میزان زیرا میشود گرفته نظر در کشورها صادراتی بالقوه ظرفیت عنوان به بالقوه ظرفیت در دیگر عبارت به باشد. کشورها بین آتی تجارت از واقعی پیشبینی نمیتواند آمده دست به پتانسیل برای مشکلی اگر حتی کند. تأمین را B کشور وارداتی نیازهای همه نمیتواند A کشور واقعی دنیای نمیتواند A کشور باشد نداشته وجود ظرفیتهایش حداکثر حد در B به A کشور صادرات افزایش تولیدی ظرفیتهای یکباره افزایش مستلزم اقدام این زیرا دهد. انجام سرعت به را صادرات میزان این )Arnon et. Al, :1996 )119 است. زمانبر تولیدی ظرفیتهای افزایش و است A A B 30% Min ( X iwt, M ) = i کاالیی کد در B کشور به A کشور صادراتی پتانسیل پژوهش محدودیتهای iwt و آمار به کاالیی صورت به بحث مورد شاخصهای محاسبه و پژوهش اهداف به دستیابی برای شایان داریم. نیاز HS کدهای اساس بر آن تجاری شرکای و استان واردات و صادرات به مربوط اطالعات HS کدهای بکارگیری نیست. میسر کاالیی بررسی ISIC کدهای از استفاده صورت در که است ذکر به مربوط اطالعات و آمار نبودن دسترس در دلیل به و میکند پیچیدهتر را پژوهش نسبت همین به کدهای اساس بر استان صادراتی پتانسیل شاخص محاسبه برای فارس استان تجاری شرکای واردات تعیین بخش در همچنین است. شده استفاده HS رقمی چهار کدهای به مربوط آمار از HS رقمی شش بودیم. رقمی چهار کدهای از استفاده به مجبور نیز صادراتی پتانسیل بررسی برای صنعتی برتر کدهای در صنعتی صادراتی برتر کدهای صادرات میزان که بود این حاضر پژوهش در دیگر محدودیت از زیادی تعداد برای رشد نرخ محاسبه رو این از است صفر بررسی مورد دوره در سالها از بعضی را دورقمی HS کدهای تجاری نقشه شاخص محاسبه برای دلیل همین به نیست. میسر کدها این یک هیچ در آنها صادرات میزان که گردید انتخاب دورقمی HS کدهای از دسته آن و گرفتیم نظر در انتخاب دورقمی HS کد 72 بین از کد 40 واقع در است. نبوده صفر مطالعه مورد دوره در سالها از اختصاص خود به را صنعتی محصوالت صادرات کل از درصد 96 متوسط طور به کد 40 این گردید. است. شده بیان زیر در شاخصها محاسبه از حاصل نتایج محدودیتها این به توجه با است. داده

18 فصلنامه علمی- پژوهشی سال هجدهم نتایج حاصل از بررسی شاخصها شاخص مزیت رقابتی در جدول )1( مقادیر مزیت رقابتی بر حسب دالر برای 10 کد 1 )بر اساس کد چهار رقمی )HS که بیشترین صادرات صنعتی را در سالهای 1380 الی 1388 داشته بیان گردیده است. 2 بر اساس ارقام میانگین در جدول از میان 10 کد با بیشترین صادرات صنعتی فقط 6 کد از مزیت رقابتی در کل دوره برخوردار بوده و چهار کد )شامل فرش و سایر منسوجات کفپوش بافته شده بدون منگوله سرامیک لعابدار کفپوش آجر دیواری و موزاییک مکعب شکل رزینهای امین و فینولیک و پلیریتانها به شکل اولیه و انواع قطعات آهن توخالی از جنس آهن( بر اساس مقادیر دالری به صورت میانگین در کل دوره مزیت رقابتی نداشته است. بررسی روند مقادیر برای 10 کد مذکور نیز بیانگر نبود مزیت رقابتی برای این محصوالت در بیشتر سالها است به نحوی که فقط کد 2002 )گوجهفرنگی آماده یا کنسرو شده( در پنج دوره مزیت رقابتی مثبت و در سه دوره مزیت رقابتی منفی دارد و تعداد دورههای دارای مزیت رقابتی مثبت آن بیش از دورههای مزیت رقابتی منفی است. جدول )1(: مقادیر مزیت رقابتی برای ده کد برتر صادرات صنعتی استان فارس در دوره کد تعرفه میانگین عنوان کد شماره فرش و سایر منسوجات گره دار کفپوش گوجه فرنگی آماده یا کنسروشده فرش و سایر منسوجات کفپوش بافته شده بدون منگوله کودهای شیمیایی و معدنی نیتروژندار سرامیک لعابدار کفپوش آجر دیواری و موزاییک مکعب شکل کاالهای بهداشتی و قطعات آهنی و فوالدی آنها بهار رزین های امین و فینولیک و پلیریتان ها به شکل اولیه انواع لوله و قطعات توخالی از جنس آهن فرش و سایر منسوجات کفپوش نمدی بدون منگوله محصوالت ترین دار رزین دار یا با منشاء اصلی نفت 3301 منبع: محاسبه پژوهشگر منبع: محاسبه پژوهشگر 1. ده کد مذکور حدود 69 درصد صادرات صنعتی استان را به خود اختصاص داده است. 2. از آنجایی که صادرات مربوط به اکثر کاالهای صنعتی بر اساس کدهای چهار رقمی در اکثر سالها در طول دوره مورد بررسی صفر است. محاسبه میانگین مزیت رقابتی با تورش همراه خواهد بود و حتی صادرات مربوط به اکثر این کدها در سال پایانی نیز صفر است در نتیجه محاسبه این شاخص بر اساس سال ابتدایی و پایانی نیز میسر نیست. بنابراین یگانه ده کد اول که حدود 69 درصد صادرات صنعتی را به خود اختصاص داده در نظر گرفته شده است. 184

19 مورد کد صادرات میزان تغییرات از درصد صورت به رقابتی مزیت مقادیر دقیقتر بررسی برای درصد به رقابتی مزیت مقادیر تبدیل است. شده گزارش زیر جدول در و محاسبه دوره هر در نظر ارائه کد هر صادرات تغییرات در را رقابتی مزیت نقش دوره هر در کدها صادرات میزان تغییرات از تجزیه برای را رقابتی مزیت نقش جدول این در آمده دست به میانگین مقادیر نتیجه در و میکند دک 10 میان از میانگین مقادیر به توجه با میدهد. نشان روشنتری طور به را نتیجه و دارد تحلیل و یا رزیندار تریندار محصوالت )شامل کد چهار فقط فارس استان در صنعتی صادرات بیشترین دارای کنسرو یا آماده فرنگی گوجه آنها فوالدی و آهنی قطعات و بهداشتی کاالهای نفت اصلی منشاء با است بوده برخوردار مثبت رقابتی مزیت میانگین از کفپوش( گرهدار منسوجات سایر و فرش و شده منشاء با یا رزیندار تریندار )محصوالت 3301 کد به مربوط رقابتی مزیت در برتر رتبه آنها میان از و میزان از رقابتی مزیت درصد در شدیدی بسیار نوسانهای نیز کد این حال این با که است نفت( اصلی میکند. مشخص محصول این رقابتی مزیت در را بیثباتی و دارد صادرات تغییرات فارس استان صنعتی صادرات عمده محصوالت رقابتپذیری بررسی فارس استان صنعتی صادرات برتر کد ده برای صادرات ساالنه تغییرات از رقابتی مزیت درصد )2(: جدول دوره در کد عنوان نفت اصلی منشاء با یا رزیندار تریندار محصوالت آنها فوالدی و آهنی قطعات و بهداشتی کاالهای تعرفه کد میانگین رتبه 1 2 جعفری کفپوش دار گره منسوجات سایر و فرش کنسروشده یا آماده فرنگی گوجه اولیه شکل به ها پلیریتان و فینولیک و امین های رزین منگوله بدون شده بافته کفپوش منسوجات سایر و فرش مکعب موزاییک و دیواری آجر کفپوش لعابدار سرامیک شکل آهن جنس از توخالی قطعات و لوله انواع دار نیتروژن معدنی و شیمیایی کودهای منگوله بدون نمدی کفپوش منسوجات سایر و فرش پژوهشگر محاسبه منبع: پژوهشگر محاسبه منبع: استان از محصوالتی گذشته سالهای در که میدهد نشان )2( و )1( جدولهای در یافتهها فراوانی نوسانهای از بررسی مورد دوره در آنها رقابتی مزیت یا نداشته رقابتی مزیت که شده صادر محصوالت صادرات بر صحیح تمرکز نبود از ناشی میتواند وضعیت این که است بوده برخوردار شاخص سه ترکیب با که است شده سعی حاضر پژوهش در دلیل همین به باشد. رقابتی مزیت با 185 صادرات تغییرات ضریب و صادرات تجمعی تجربه شاخص )RCA( شده آشکار نسبی مزیت

20 فصلنامه علمی- پژوهشی سال هجدهم محصوالت دارای مزیت صادراتی صنعتی استان فارس مشخص شود. شاخص نقشه تجاری در پژوهش حاضر به منظور بررسی بیشتر وضعیت رقابتی محصوالت صادراتی صنعتی استان فارس در بازارهای جهانی توزیع برندگان و بازندگان این محصوالت بر اساس شاخص نقشه تجاری برای کدهای HS دو رقمی 1 در دوره در جدول )3( بیان شده است. بر اساس ارقام مندرج در جدول )3( در 31 کد موقعیت استان صادرکننده برنده در بازارهای در حال افول است. به عبارت دیگر متوسط رشد صادرات استان در این کدها بیشتر از متوسط رشد واردات جهانی آن کاال بوده ولی این کاالها به بازارهایی صادر شده است که تقاضای وارداتی آنها رو به کاهش است. این کاالها به طور متوسط 36/27 درصد از صادرات صنعتی استان را تشکیل میدهد. به این معنا که به طور متوسط حدود 36 درصد از صادرات صنعتی استان به بازارهایی عرضه شده است که تقاضا در آنها رو به کاهش است. به عبارت دیگر میتوان گفت که صادرکنندگان استان در این اقالم به روند تقاضای جهانی توجه ندارند و به صادرات موقتی و کوتاهمدت میاندیشند و پژوهشهای بازار را مورد توجه قرار نمیدهند. با تغییر مقاصد صادراتی به سمت بازارهایی که تقاضا در آنها رو به افزایش است میتوانیم چشمانداز مطلوبی را در صادرات این گونه اقالم مشاهده کنیم. شماره 1 بهار از آنجایی که میزان صادرات بر اساس کدهای چهار رقمی HS در بعضی از سالها در طول دوره مورد بررسی صفر است محاسبه نرخ رشد برای تعداد زیادی از کدها میسر نیست. به همین دلیل در این بخش از پژوهش کدهای HS دورقمی مورد توجه بود و آن دسته از کدهای HS دورقمی انتخاب گردید که میزان صادرات آنها در هیچ یک از سالها در طول دوره مورد بررسی صفر نبود. کدهای مذکور 40 کد از بین 72 کد HS دورقمی را شامل میشود. این 40 کد به طور متوسط درصد از کل صادرات محصوالت صنعتی را به خود اختصاص داده است.

21 جدول )8(: شاخص نقشه تجاری برای کدهای دو رقمی در دوره جدول )3(: شاخص نقشه تجاری برای کدهای HS دو رقمی در دوره متوسط نرخ رشد صادرات استان متوسط نرخ رشد واردات جهانی در وضعیت کد تعرفه شرح تعرفه فارس در کدهای HS دو رقمی کدهای HS دو رقمی فرآوردههای گوشت ماهی قشرداران صدفداران یا سایر آبزیان فاقد ستون فقرات قند و شکر و شیرینی کاکائو و فراوردههای آن فرآوردههای غالت آرد نشاسته فکول یا شیر و نانهای شیرینی فرآوردههایی از سبزیها میوهها یا از سایر اجزای نباتات فرآوردههای خوراکی گوناگون نوشابهها آبگونههای الکلی و سرکهها کودها عصارههای دباغی و رنگرزی تاننها و مشتقات آنها مواد رنگی پیگمانها و سایر مواد رنگکننده رنگها و ورنیها بتانهها و مرکبها صابونها مواد آلی تانسیواکتیو فرآوردهها برای شستشو فرآوردههای روانکننده مومهای مصنوعی مومهای آماده محصوالت برای حفظ و نگهداری و صیقل دادن به اشیا شمع و اشیای همانند خمیرهای قالبگیری )مومهای دندانسازی( و فرآوردههای دندانسازی بر اساس گچ مواد آلبومینویید محصوالت بر اساس نشاسته یا فکول اصالح شده چسبها و آنزیمها مواد پالستیکی و اشیای ساخته شده از این مواد کائوچو و اشیای ساخته شده از کائوچو اشیای ساخته شده از چرم مصنوعات زین و برگ سازی لوازم سفر کیف های دستی و محفظه های همانند و اشیای ساخته شده از روده )به غیر از اشیای ساخته شده از احشای کرم ابریشم( چوب و اشیای چوبی و زغال چوب مصنوعات حصیربافی یا سبدبافی کاغذ و مقوا اشیای ساخته شده از خمیر کاغذ از کاغذ یا مقوا کتاب روزنامه تصویر و سایر محصوالت صنعت چاپ دستنوشتهها تایپ شدهها و نقشهها پارچههای تار و پود باف مخصوص پارچههای نساجی منگولهباف دانتلها لباس و متفرعات لباس از کشباف یا قالبباف سایر اشیای نساجی دوخته و مهیا مجموعهها لباس و اشیای نساجی مستعمل ضایعات و کهنه پارچههای نساجی کفش گتر و اشیای همانند و اجزای این اشیا محصوالت سرامیکی شیشه و مصنوعات شیشهای مصنوعات از چدن آهن یا فوالد ابزارها ابزارآالت مصنوعات چاقوسازی قاشق و چنگال از فلزهای معمولی اجزا و قطعات این مصنوعات از فلزهای معمولی مصنوعات گوناگون از فلزهای معمولی راکتورهای هستهای دیگ بخار و آبگرم ماشینآالت و وسایل مکانیکی اجزا و قطعات آنها بررسی رقابتپذیری محصوالت عمده صادرات صنعتی استان فارس جعفری ماشین آالت و دستگاه های برقی و پخش صوت و تصویر تلویزیونی اجزا و قطعات و متفرعات این دستگاه ها وسایل نقلیه زمینی غیر از نواقل روی خط راهآهن یا تراموای و اجزا و قطعات و متفرعات آنها مبل مبلهای طبی جراحی اسباب تختخواب همانند چراغ و وسایل روشنایی که در جای دیگر گفته نشده یا مشمول شمارههای دیگر تعرفه نباشد چراغهای تبلیغاتی عالیم نورانی تابلوهای نورانی راهنما و اشیای همانند فرش و سایر کفپوشها از مواد نساجی آلومینیوم و مصنوعات از آلومینیوم لباس و متفرعات لباس غیرکشباف یا غیر قالبباف محصوالت شیمیایی آلی روغنهای اسانسی و رزینوییدها محصوالت عطرسازی یا پاکیزگی آماده و فرآوردههای آرایشی چربیها و روغنهای حیوانی و نباتی یا فرآوردههای حاصل از تفکیک آنها چربیهای خوراکی آماده موم های حیوانی یا نباتی محصوالت شیمیایی غیرآلی یا ترکیبات آلی یا غیرآلی فلزهای گرانبها عناصر رادیواکتیو فلزهای خاكهای کمیاب و ایزوتوپها چدن آهن و فوالد مس و مصنوعات از مس منبع: محاسبه پژوهشگر بازندگان در بازارهای در حال افول بازندگان در بازارهای در حال افول بازندگان در بازارهای در حال افول بازندگان در بازارهای در حال رشد بازندگان در بازارهای در حال رشد برندگان در بازارهای در حال رشد برندگان در بازارهای در حال رشد برندگان در بازارهای در حال رشد برندگان در بازارهای در حال رشد منبع: محاسبه پژوهشگر 187

22 1392 بهار 1 شماره هجدهم سال پژوهشی علمی- فصلنامه آلی( شیمیایی )محصوالت 29 کد مورد در استان در صنعتی کاالهای صادرکنندگان همچنین فرآوردههای و آماده پاکیزگی یا عطرسازی محصوالت رزینوییدها و اسانسی )روغنهای 33 کد و استان صادرات رشد متوسط که معنا این به دارند. رشد حال در بازارهای در را بازنده موقعیت آرایشی( میشود صادر بازارهایی به محصوالت این و است کاالها آن جهانی رشد متوسط از کمتر کد دو این در طور )به استان صنعتی صادرات از کمی درصد و است افزایش حال در آنها در وارداتی تقاضای که سرعت به محصوالت این برای تقاضا اینکه به توجه با میشود. شامل را درصد( 2/5 حدود در متوسط دهند. بروز دو این در را خود صادراتی توان نتوانستهاند صادرکنندگان است بوده افزایش حال در 15 کدهای استان صنعتی صادراتی کاالهای گروه میان از بررسی مورد دوره در این بر عالوه آماده خوراکی چربیهای آنها تفکیک از حاصل فراوردههای یا نباتی و حیوانی روغنهای و )چربیها گرانبها فلزات غیرآلی یا آلی ترکیبات یا آلی غیر شیمیایی )محصوالت 28 نباتی( یا حیوانی مومهای و )مس 74 و فوالد( و آهن )چدن 72 ایزوتوپها( و کمیاب خاکهای فلزات رادیواکتیو عناصر طور به که است داده اختصاص خود به رشد حال در بازارهای در را برنده عنوان مس( از مصنوعات اطالعات اساس بر این بر عالوه میدهد. تشکیل را استان صنعتی صادرات از درصد 3/84 متوسط 57 کد سه مورد در استان در صنعتی کاالهای صادرکنندگان که است مشخص جدول در مندرج )لباس 62 و آلومینیوم( از مصنوعات و )آلومینیوم 76 نساجی( مواد از پوشها کف سایر و )فرش صنعتی صادرات از درصد 54/8 متوسط طور به که باف( قالب غیر یا غیرکشباف لباس متفرعات و کدها این تجارت سهم یعنی دارند. افول حال در بازارهای در را بازنده عنوان میشود شامل را استان بازندهها جزء و میشود خارج بازار این از تدریج به نیز فارس استان و مییابد کاهش جهانی تجارت از میگیرد. قرار فارس استان صادراتی صنعتی محصوالت رتبهبندی نتایج از دوره در فارس استان صنعتی صادراتی مزیت دارای محصوالت تعیین برای تغییرات ضریب و صادراتی تجربه تجمعی شاخص )RCA( شده آشکار نسبی مزیت شاخص سه فارس استان صادراتی صنعتی محصوالت رتبهبندی برای که آنجایی از است. شده استفاده صادرات ترجیحات اولویتبندی روش محصول هر نهایی رتبه کسب برای است شده گرفته نظر در شاخص سه تصمیمگیری روشهای از یکی که است شده استفاده )TOPSIS( بهینه جواب به نزدیکی مبنای بر است. شده بیان )4( جدول در نیز حاصل نتایج است. چندشاخصه 188

23 HS رقمی چهار کد 563 شامل فارس استان صنعتی صادرات کل 1388 الی 1380 دوره در گزینههای تا آنها نسبی فاصله نهایی مقدار رتبهبندی در که کد 28 تعداد فقط ادامه در که است بوده رد آنها شده محاسبه شاخصهای با همراه کدها این است. شده بیان است بوده 0/25 از بیش ایدهآل 1 است. شده بیان )4( جدول دک 28 این برای آمده دست به رتبه کرد استنباط میتوان جدول در مندرج آمار از که طور همان )حدود RCA شاخص وزن بودن باال آن دلیل که است یکسان RCA شاخص اساس بر آنها رتبه با و صادرات تجمعی تجربه شاخص دو هر اینکه به توجه با البته است. رتبهبندی محاسبه در ) 2 0/88 ا دو به نسبت RCA شاخص بسیار وزن 3 است بازارها در نفوذ قدرت از شاخصهایی تغییرات ضریب 4 است. توجیهپذیر دیگر شاخص جعفری فارس استان صنعتی صادرات عمده محصوالت رقابتپذیری بررسی 189 اختیار در نیاز صورت در و است موجود نویسنده نزد HS رقمی چهار کد 563 به مربوط رتبهبندی از حاصل نتایج 1. گرفت. خواهد قرار محترم پژوهشگران حدود RCA شاخص وزن اساس این بر است. شده استفاده آنتروپی روش از شاخص هر اهمیت( )درجه وزن تعیین برای 2. است. شده مشخص 0 06/ حدود صادراتی تجربه تجمعی شاخص و تغییرات ضریب شاخص دو وزن و 0/88 رتبه در است بوده دوره آخر سالهای در آنها صادرات عمده قسمت که محصوالتی تجمعی تجربه شاخص اساس بر 3. باالتری رتبه است داشته بیشتری ثبات آنها صادرات که محصوالتی تغییرات ضریب شاخص اساس بر و میگیرد قرار بهتر میآورد. دست به شاخص برای 0/5 وزن گرفتن نظر در با دیگری سناریوی در که است شده سعی آنتروپی روش بر عالوه حاضر پژوهش در 4. تجمعی تجربه شاخص دو برای آنتروپی( روش به نسبت باالتر )وزن 0/25 وزن و آنتروپی( روش به نسبت کمتر )وزن RCA به گردد. مشخص چهاررقمی HS کدهای اساس بر صنعتی صادراتی محصوالت رتبههای دیگر بار تغییرات ضریب و صادرات وزن گرفتن نظر در با یابد. کاهش داخلی تولید وزن و یابد افزایش خارجی بازارهای وزن که است شده تالش دیگر عبارت این دیگر بار صادرات تغییرات ضریب و صادرات تجمعی تجربه شاخص دو برای 0/25 وزنهای و RCA شاخص برای 0/5 میگیرد. قرار برتر رتبههای در صادراتی کد 28

24 سال هجدهم شماره 1 بهار 1392 فصلنامه علمی- پژوهشی تعرفه رتبه رتبهبندی رتبهبندی در در برتر برتر کد کد نتایج نتایج :)4( :)4( جدول جدول عنوان تعرفه RCA شاخص تجمعی تجربه صادراتی ضریب تغییرات شاخص نهایی رتبهبندی منبع: محاسبه پژوهشگر خمیر کاغذ و سایر مواد سلولزی نیتریت و نیتراتها کاالهای بهداشتی و قطعات آهنی و فوالدی آنها انواع خیارها و پیازههای حفاظت شده با سرکه کتابهای عکس نقاشی و رنگآمیزی برای کودکان قطعات کامپیوتری و ماشینآالت اداری الیاف شیشهای )شامل پشم شیشه( و مواد وابسته به آنها اشیاء حکاکی و ساخته شده از عاج و مواد حیوانی انواع قارچهای آماده یا کنسرو شده ترازوی مکانیکی دستی کمتر از 10 کیلو برای مواد غذایی پیپها و دستههای سیگار دستگاههای سنجش و بررسی میزان جریان سطح و فشار مایعات و گازها رزینهای امین فینولیک و پلیریتانها به شکل اولیه انواع لوله و قطعات توخالی از جنس آهن بافتههای نخی برای پوشاک و غیره لباسها و کاالهای خزدار خرچنگها و حلزونهای آماده یا کنسرو شده محصوالت تریندار رزیندار یا با منشاء اصلی نفت تجهیزات آزمایشگاههای شیمی و فیزیک )تجهیزات حرارتی چسبندگی و...( المپها و سوپاپهای کاتدی و الکترونی )مانند المپ دوربین تلویزیون( غذاهای آماده شده روغن دانههای زمینی و اجزای آن سیم کابل و بندهای بافته شده از جنس مس بدون کاربرد الکترونیکی کلرایدها برمیدها یدیدها و اکسیدهای آنها و هیدروکسیدکلراید سسهای مخلوط با نمک فلفل و مخلوط با ادویه کاالهای مسی کاالهای چرمی یا ترکیبی از چرم ماشینآالت تجهیزات و وسایل آزمایشگاهی تغییر در فشار دما و غیره منبع: محاسبه پژوهشگر نکته جالب توجه درباره 28 کد صادرات صنعتی استان این است که مجموع صادرات آنها در سالهای 1380 الی 1388 حدود 12 درصد از صادرات صنعتی استان را تشکیل میدهد در حالی که سهم کدهای مذکور از صادرات صنعتی استان در سال 1388 حدود 17/5 درصد است که بهبود و افزایش نفوذ صادرات این محصوالت را در سالهای مورد بررسی در بازارهای مقصد نشان میدهد. بنابراین انتخاب این کدها برای پتانسیلیابی و برنامهریزی مناسب است. از نکات دیگری که باید برای 28 کد صادرات صنعتی استان مورد توجه قرار داد این است که 190